George
Fretwell
Diwrnod talu, Dydd Gwener ydoedd, tu allan i
Chwarel llechi ger Pentref Cymraeg, Penygroes, Gogledd
Cymru yn ystod dyddiau cynnar Rhyfel Gwrthffascaidd
yn Sbaen. Roedd dyn yn arwerthu het gŵr milisia a
sgarff gwraig milisia i godi pres i brynu ambiwlansau
dros Sbaen.
Taflodd y gweithwyr llechi
eu harian mân o’u pecynau cyflog, ond wedyn, er syndod
i'r arwerthwr, daeth o hyd i ddau becyn cyflog heb
eu hagor; cafodd ei gynhyrfu a'i boeni gan fod cyflog
y gweithwyr
mor bitw. Ac roedd hynny’n fwy hynod byth gan fod
yr ardal mor nodweddiadol am ei chefnogaeth i Ryddfrydiaeth
Lloyd George yn hytrach nag unrhyw draddodiad Sosialaidd.
Yr
arwerthwr wrthffascydd oedd Douglas Hyde oedd wedi
teithio nifer o weithiau drwy bentrefi Canolbarth
a Gogledd Cymru er mwyn codi arian at y Gronfa
Ambiwlans. Wrth iddo gyrraedd Penygroes, cynghorwyd
fo i fynd
at y chwarel i hysbysebu’r cyfarfod codi pres ac
ymddangosiad ffilm ddogfen Ivor Montagu “Defence
of Madrid” yn Neuadd
y Pentref y noson honno.
 Llun: George Fretwell.
O ganlyniad yr ymweliad hon bu i ddyn ifanc di-waith
o'r pentref, George Fretwell, ymadael i Sbaen -
ddywedodd o ddim wrth ei deulu i le aeth o, gofynnodd
i’w frawd
i
gymryd gofal o'i feic ac yna mi ddiflannodd
o: ysgrifennodd adref o Baris ac wedyn o
Plaza del Fargo yn Sbaen. Chlywodd neb ddim byd mwy
amdano
fo.
Aelod selog ac yn sarsiant
yn y Fyddyn Diriogaethol oedd George. Yn un o deulu
o dri mab ac un ferch, collodd
ei dad ei ddwy goes yn y Rhyfel Byd Cyntaf a chafodd
ei fam amser caled wrth fagu’r plant ar bensiwn bychan
o’r Fyddin.
Ddau fis wedyn ar 12eg
o Chwefror 1937 lladdwyd George ym mrwydr gwaedlyd
dros Bont Arganda yn Nyffryn
Jarama
- brwydr holl bwysig er mwyn rhwystro lluoedd Franco
rhag torri’r ffordd rhwng Madrid a Valencia. Mi ddaeth
i’r gâd am 7 y.b gyda dros 600 o’r Bataliwn Prydeinig;
12 awr yn ddiweddarach, llai na 150 atebodd y gofrestr
enwau. Claddwyd George drannoeth
gyda 30 eraill o’r Frigâd Ryngwladol mewn perllan
olewydd.
Esboniodd
Bill Rust yn ei lyfr “Britons in Spain” pa mor wael
oedd arfau’r gwirfoddolwyr a wynebodd eu bedyddio
tân -
'They steadily held their positions for hour after
hour, under a broiling sun while death rained down
on them. To retreat, to run away would have been easy.
But these men had left their homes to fight Fascism,
and the order of the day was "hold
out at all costs". They held out and kept the enemy back.
During these February days, the 12th, 13th and 14th,
the Republican forces in the Arganda -Morata sector
resisted the heaviest attacks of the entire battle
of Jarama, and succeeded in bringing the fascist advance
to a halt.' O ganlyniad i hynny achubwyd Madrid rhag
y Fascwyr am ddwy flynedd arall.
Dim ond yn y flwyddyn
ganlynol, 1938, dywedwyd wrth deulu George ei fod o
‘ar goll ac fe dybir ei fod yn farw’. Ond nid tan 1970
ddaethon nhw i wybod yn bendant sut ac ym mha le lladdwyd
o, drwy wybodaeth gan un o’i gyd-filwyr Cymreig Glyn
Evans oedd gyda George yn y Frigâd Ryngwladol yn Sbaen.
Yn dilyn erthygl papur newydd am George yn y flwyddyn
ganlynol, ymwelodd cyn-filwr arall George
Magee o Sir Gaer â’r teulu gan ddweud wrthyn
nhw ei fod ef yn y grŵp claddu.
 Pan cyrhaeddodd y newydd am ei farwolaeth Benygroes
ym 1938, rhannwyd y pentref
bach - gwelai
rhai
ef fel arwr
ac yn falch ei fod o wedi gadael eu cymuned fach
ac wedi marw dros Sbaen; eraill, wedi’u
harswydo gan ei farwolaeth, yn ddichlon wedi iddo
aberthu ei fywyd ifanc yn ddi-fudd.
Mae amser maith wedi mynd
heibio i wella’r clwyf a’r un peth yn arbennig a unodd
y gymuned fach oedd y penderfyniad i lansio apêl i
godi pres am gofeb ym Mhenygroes i George Fretwell
- syniad gan bobl a ddaeth i oed efo George ac a drafodwyd
dros y blynyddoedd gan Bwyllgor Neuadd Goffa. Yn y
diwedd, casglwyd £207 a phenderfynnodd y Pwyllgor brynu
coflech a chloc llechfaen.
Ar 7ed Ionawr 1991 mewn seremoni a fynychwyd gan dros
hanner cant o bobl, gan gynnwys ei frawd Dafydd,
dadorchuddwyd y gofeb yn Neuadd Goffa.
Mae arno arysgrif:
ER COF AM GEORGE ERNEST FRETWELL
-----------
A GOLLODD EI FYWYD TRA YN YMLADD GYDA'R
FYDDIN RHYNG-GENEDLAETHOL YN RHYFEL
GARTREFOL YR YSBAEN 1936-1939
YN DYFFRYN JARAMA 12ed CHWEFROR 1937
|
